Historia

Macierz Szkolna w przekroju historii

To, co autentyczne i prawdziwe, tego definitywnie nie potrafi zdeptać i wymazać przemoc.

Władysław Josiek

Idea powstania Macierzy Szkolnej na Śląsku Cieszyńskim

Historia społeczności polskiej w kraju nad Olzą od pierwszych lat budzenia się jej świadomości
narodowej w czasach monarchii habsburskiej, a po roku 1920 w czechosłowackiej części regionu
nierozerwalnie wiąże się z walką o zachowanie tożsamości narodowej. Bezsprzecznie najbardziej
zasłużonym pod tym względem była Macierz Szkolna.

Paweł Stalmach, twórca statutu „Macierzy“ i jej pierwszy przewodniczący, z pewnością nie przewidział,
kiedy w jego niedużym mieszkaniu w dniu 9 XI 1885 r. spotkała się grupka dwunastu przedstawicieli
polskiego życia narodowego w celu rozpatrzenia możliwości zorganizowania polskiego szkolnictwa na
Śląsku Cieszyńskim, w jak potężną ostoję polskości przekształci się ruch macierzański.
Wielka akcja popularyzowania przyniosła efekty. W odezwie z maja 1887 r. pt. „Narodzie polski“
zaapelowano o pomoc również do rodaków z innych ziem polskich. Uzbierane fundusze umożliwiły już
wkrótce otwarcie polskiego gimnazjum w Cieszynie.

W czasie niewoli habsburskiej założone z inicjatywy Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego i
prowadzone przez nią placówki szkolne, przedszkolne czy kulturalno-oświatowe pozwoliły uświadomić
narodowo tysiące dzieci, młodzieży i ludzi dorosłych. W ramach lokalnych kół powstawały czytelnie,
biblioteki, teatry amatorskie, organizowano odczyty, wieczorki i akademie.

Lata międzywojenne

Po decyzji mocarstw o podziale Śląska Cieszyńskiego z dnia 28 VII 1920 r. musiało dojść do
organizacyjnego rozbicia ruchu macierzańskiego. Zamknięcie części szkół Macierzy przez nowe władze
czechosłowackie, początkowa dezorganizacja miejscowego życia społecznego w wyniku podziału
regionu spowodowały, iż struktury organizacyjne Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji trzeba było tworzyć
prawie od podstaw.

Podjęty trud przyniósł spodziewane owoce. O ile w roku 1921 było 12 kół z 1241 członkami, to w 1938 r.
Macierz liczyła 93 koła i 9739 członków. Rozwój działalności zmusił Zarząd Główny do pracy we
wyspecjalizowanych sekcjach: szkolnej, oświatowej, teatralnej, muzycznej, Parku im. A. Sikory,
organizacyjnej i muzealnej (wg stanu z roku 1938).

W latach 1921-1938 liczba placówek szkolnych Macierzy wzrosła czterokrotnie, liczba zaś uczniów
dwukrotnie. W 1938 r. Macierz utrzymywała: Gimnazjum Realne im. J. Słowackiego w Orłowej, 7 szkół
wydziałowych, 12 szkół ludowych, 67 przedszkoli, 2 szkoły zawodowe dla dziewcząt, 3 bursy, 7
uzupełniających szkół przemysłowych, finansowała 3 kursy szycia.

Wspierała polskie klasy przy czeskiej szkole handlowej w Orłowej, pomagała materialnie formą
stypendiów. Równocześnie Macierz budowała własne gmachy szkolne. Do roku 1938 zostały w nich
ulokowane: orłowskie gimnazjum, 5 szkół wydziałowych, 6 szkół ludowych oraz trzecia część
macierzańskich przedszkoli. Własnością Macierzy był Park im. Adama Sikory w Czeskim Cieszynie,
odziedziczony po poprzedniczce. W Parku została wybudowana piękna i obszerna restauracja. Park był
miejscem ogólnozwiązkowych festynów polskich towarzystw i zabaw szkolnych.

Wśród wielu polskich związków na przedwojennym Zaolziu Macierz Szkolna cieszyła się autorytetem
najwyższym. Prawie każdy związek w większym czy mniejszym stopniu miał coś wspólnego z Macierzą.
Dla wielu była matką chrzestną w chwili ich powstania, jak również opiekunem.

Nie sposób wyobrazić sobie działalności Macierzy bez pomocy całego społeczeństwa polskiego i
wsparcia wielu instytucji. Subwencje państwowe pokryły około 6 % wydatków. Resztę złożyło niebogate
przecież miejscowe społeczeństwo polskie, miejscowe kościoły ewangelickie i katolickie, wreszcie wiele
towarzystw i sympatyków z Polski i ze świata.

W zawierusze wojennej zginęli czołowi działacze Macierzy: dr Wacław Olszak, dyr. Piotr Feliks, dr Jan
Buzek, Rudolf Kobiela, insp. Władysław Wójcik, ks. Rudolf Płoszek i inni. Zlikwidowano polskie
szkolnictwo, wszystkie organizacje i instytucje. Skonfiskowano majątek wszystkich polskich związków.

Lata dyktatu komunistycznego

Po zakończeniu gehenny wojennej Tymczasowy Zarząd Główny Macierzy Szkolnej w Czechosłowacji
podjął starania o zgodę na działalność kulturalno-oświatową. I właśnie Macierz jako pierwsza z
miejscowych polskich związków już 4 I 1946 r. otrzymała odpowiedź odmowną, z podkreśleniem, że jej
majątek zostanie odjęty przymusowym zarządem. W specjalnie utworzonym Zarządzie Narodowym nie
było ani jednego Polaka. W wyniku tej decyzji niektóre budynki szkolne Macierzy pozostały nadal
szkołami, lecz bursy i większość przedszkoli zamieniono na miaszkania.

W roku 1952, a więc cztery lata po przewrocie komunistycznym, definitywnie został zlikwidowany majątek
polskich związków i spółdzielni, rozwiązano Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej, Polską Radę Sokoła i
Harcerstwo, pozostawiając tylko Polski Związek Kulturalno-Oświatowy.

Dokonano spustoszenia w świadomości narodowej. Nie było miejsca na pojmowanie przynależności do
własnej grupy narodowej jako kwestii moralnej. Szczególnie alarumjące stało się położenie szkolnictwa
polskiego.

Jeśli w roku szkolnym 1960/61 w polskich szkołach podstawowych było 8961 uczniów, to w roku
szkolnym 1989/90 już tylko 3357 uczniów.

Szkoła narodowościowa przestała pełnić funkcję wychowawczo-patriotyczną, a język ojczysty upadł do
roli języka, w którym przekazywano wiadomości przewidziane w programach nauczania.

Działające przy przedszkolach i szkołach „z polskim językiem nauczania“ koła Stowarzyszeń Rodziców i
Przyjaciół Szkoły (SRPS) mogły pomagać polskim placówkom ekonomicznie, lecz w żadnym wypadku
walczyć o polskie oblicze szkoły.

Macierz Szkolna w chwili obecnej

Rewolucja demokratyczna w Czechosłowacji w listopadzie 1898 r. stworzyła warunki zmian
organizacyjnych polskiej grupy narodowej i zatrzoszczenia się o stan przedszkoli i szkół.

Idea powołania do życia Macierzy Szkolnej vw CSFR i zbudowania jej przede wszystkim na bazie
działających do tej pory w pojedynkę i bez wzajemnej koordynacji SRPS-ów przy miejscowych polskich
przedszkolach narodziła się w Radzie Polaków pierwszej kadencji, a realizację zadania wziął na siebie dr
Władysław Josiek.

Pomysłodawcy reaktywowania Macierzy wyprzedzili bieg wydarzeń w skali ogólnopaństwowej.
Ministerstwo Szkolnictwa, Młodzieży i Wychowania Fizycznego bowiem rozporządzeniem z 7 VIII 1991 r.
ukończyło działalność SRPS-ów.

Starania wokół reaktywowania Macierzy napotykały na różne przeszkody, lecz niewątpliwie najbardziej
członków Komitetu Przygotowawczego martwił brak zrozumienia i zainteresowania wśród wielu
pedagogów i rodziców - działaczy SRPS-ów. Musieli odpierać wiele niesłusznych zarzutów, takich jak
dublowanie działalności PZKO, rozbijanie SRPS-ów, stwarzanie dodatkowych trudności z przekazywania
ich majątków nowo powstałym kołom Macierzy. Trudny do zrozumienia był zarzut niepotrzebnego
drażnienia poprzez kolejną inicjatywę nieżyczliwej Polakom części społeczeństwa czeskiego.

Brak zainteresowania i wiary spowodowały, iż zebranie kostytuujące Macierzy Szkolnej w CSRF tylko w
połowie spełniło oczekiwania Komitetu Przygotowawczego.

Zebranie, zwołane na dzień 14 III 1991 r. do Domu PZKO w Lesznej Dolnej, zadecydowało o wybraniu 9-
osobowego Zarządu Głównego na czele z dr Władysławem Jośkiem i trzyosobowej Komisji Rewizyjnej,
kierowanej przez inż. Edwina Macurę. Organy te należało traktować jako tymczasowe.

Za pierwszoplanowe zadanie uważał TZG Macierzy dalsze popularyzowanie idei macierzańskiej
równolegle z zakładaniem sieci szkół terenowych. Pierwsze koło Macierzy zostało zawiązane w dniu 29
IV 1991 r. przy Polskim Gimnazjum w Czeskim Cieszynie.

W dniu I Walnego Zgromadzenia Macierzy Szkolnej w CSRF (13 XII 1991 r.) działało już 35 terenowych
kół, toteż gremium to zgodziło się w pełni na uznanie Macierzy za spadkobierczynię poszczególnych
organizacji SRPS-ów. Wybrano także regularny 11-osobowy Zarząd Główny z dr. Władysławem Jośkiem
na czele i Januszem Brannym jako jego zastępcą.

Zgodnie z pierwotnymi założeniami programowymi ZG Macierzy sporo czasu poświęcił odzyskaniu
zabranych majątków macierzańskich. Jak dotąd, nie ma jeszcze odpowiednich norm prawnych, które
umożliwiłyby poszczególnym organizacjom odzyskanie zabranego im majątku.

Wiele czasu i wysiłku kosztowało ZG Macierzy opracowanie obszernego wniosku „Ustawy o restytucji
majątkowej i rehabilitacji związku Macierz Szkolna w Czechosłowacji“, dodatkowo uzyskano informacje o
katastrze gruntowym, numerze zainwentaryzowania odebranego majątku i o jego aktualnym właścicielu.
Właśnie na ręce ZG Macierzy została wyasygnowana niebagatelna kwota Ministerstwa Edukacji

Narodowej i „Wspólnoty Polskiej“ w celu zakupienia pomocy naukowych i przekazania ich najbardziej
potrzebującym przedszkolom i szkołom z polskim językiem nauczania. Pomoce te stały się własnością
lokalnych kół Macierzy.

Zarząd Główny pomógł w wyposażeniu szkoły w Bukowcu nie tylko własnymi środkami finansowymi, ale
również pośrednicząc w przekazaniu pomocy naukowych z MEN-u.

Nie sposób pominąć nawiązania kontaktów z Kuratorium Oświaty i Wychowania Fizycznego w
Katowicach czy z podobną instytucją w Opolu. Właśnie na ręce Macierzy Kuratorium w Katowicach
oferowało pomoc w postaci wyposażenia Ośrodka Metodycznego, który ostatecznie został ulokowany w
PSP w Jabłonkowie.

Zaczyna owocować wysiłek Zarządu Głównego, podjęty w celu poznania problemów poszczególnych
placówek szkolnych czy przedszkolnych i kół Macierzy. Zrealizowano wiele tzw. zebrań wyjazdowych,
członkowie ZG MS uczestniczyli w imprezach jubileuszowych szkół, w przedstawieniach szkolnych czy w
zebraniach plenarnych terenowych kół.

Zarząd Główny z powodzeniem ingerował w sprawie kilku zagrożonych likwidacją przedszkoli. Niestety, w
związku z ogólnopaństwową tendecją ograniczania wydatków na przedszkola nleży spodziewać się
kolejnych problemów z utrzymaniem tych placówek.

Macierz Szkolna objęła patronatem niektóre szkolne zespoły śpiewacze. Zarząd Główny MS patronował
przygimnazjalny zespół „Collegium Iuvenum“ i „Zorómbek“ w Czeskim Cieszynie oraz zespół śpiewaczomuzyczny
w Karwinie, jak również „Nowinę“ przy PSP w Jabłonkowie i przedszkolny zespół
„Cieszynianka“.

W atmosferze polaryzacji opinii i poglądów w miejscowym polskim społeczeństwie związek pragnie
odegrać rolę integrującą, dąży do utworzenia wspólnego frontu w celu utrzymania stanu posiadania
szkolnictwa polskiego.

Macierz Szkolna w Republice Czeskiej, podejmująca walkę o przetrwanie polskości na tym skrawku
Śląska, o podstawę jej egzystencji, tj. o polską szkołę i przedszkole, ma prawo nazywać się tak samo, jak
jej poprzednie wcielenie.

Macierz podejmuje to zadanie w chwili historycznego zwrotu, odczuwane są jeszcze skutki poprzedniego
okresu, a już pojawiają się nowe zagrożenia, które w dodatku najbardziej uderzają w mniejsze grupy
społeczne.